کتابخانه‌ی تخصصی می‌تواند واحدی مستقل، با سازمان و مدیریتی منسجم یا وابسته به بخش تحقیق و توسعه‌ی سازمان مادر باشد به طوری که امکان بیشترین میزان بهره‌وری از منابع و خدمات را در جهت تحقق اهداف آن فراهم آورد.
برای آن‌که کتابخانه‌ی تخصصی بتواند رسالت خود را به مطلوب‌ترین وجه ممکن به انجام رساند و خدماتی متناسب با برنامه‌ها و اهداف سازمان مادر ارائه دهد، لازم است از خدمات کتابداران متخصص، ورزیده، و علاقه‌مند بهره‌مند گردد.
کتابخانه‌ی تخصصی، به عنوان مهمترین منبع اطلاعاتی و پژوهشی جامعه‌ی علمی خود، باید مجموعه‌‌ای متوازن و سازمان یافته در رشته‌های مربوط و هماهنگ با اهداف و برنامه‌های سازمان مادر فراهم آورد. این مجموعه باید حاوی تازه‌ترین اطلاعات و مدارک موجود در اشکال مختلف چاپی یا غیرچاپی باشد.
لازم است هر کتابخانه‌ی تخصصی منابع و مواد خود را بر اساس اصول و قواعد پذیرفته شده‌ی ملی و بین‌المللی سازماندهی کند تا علاوه بر تسریع و تسهیل کار بازیابی این مواد، نظام اطلاع‌رسانی کتابخانه نیز با نظام جهانی اطلاعات هماهنگ و سازگار گردد.
کتابخانه‌ی تخصصی باید خدمات اطلاع‌رسانی جامع و مناسبی را در جهت تحقق بخشیدن به برنامه‌ها و اهداف پژوهشی و اجرایی سازمان مادر ارائه دهد و استفاده‌ی هر چه بیشتر و بهتر از منابع را میسر سازد.
کتابخانه‌ی تخصصی باید محل مناسبی برای حفظ و نگهداری منابع خود تدارک ببیند و فضای کافی، جذاب و حساب شده‌ای را برای کارمندان، مراجعان، و ارائه‌ی خدمات و برنامه‌های خود پیش‌بینی کند.
کتابخانه‌ی تخصصی باید از بودجه‌ی کافی، مستقل، و متناسب با هدف‌ها و وظایف مدون و مصوب خود برخوردار باشد تا بتواند نیازهای اطلاعاتی جامعه‌ی استفاده‌کننده را به راحتی برآورده سازد.
۲-۳ بررسی استفاده‌کنندگان
بررسی استفاده‌کنندگان به حوزه‌ای از دانش اطلاق می‌شود که به مطالعه‌ی رفتار استفاده‌کنندگان اطلاعات می‌پردازد. هدف پژوهش حاضر نیز بررسی متخصصان مراکز تحقیق و توسعه صنعت خودروی ایران، به عنوان استفاده‌کنندگان کتابخانه است. از این رو، در این بخش ابتدا به تعاریف، اهداف، و اهمیت بررسی استفاده‌کنندگان پرداخته می‌شود، سپس سیر تحول این حوزه بیان می‌شود، و در آخر به انواع، و روش‌های بررسی استفاده‌کنندگان پرداخته خواهد شد.
۲-۳-۱ تعاریف، اهداف و اهمیت بررسی استفاده‌کنندگان
«بررسی استفاده‌کنندگان[۹]» در مرکز تحقیقات بررسی استفاده‌کنندگان[۱۰] (CRUS) به این صورت تعریف شده است:
«بررسی استفاده‌کنندگان، یک حوزه‌ی میان رشته‌ای از دانش است که به مطالعه‌ی رفتار استفاده‌کنندگان (و غیر استفاده‌کنندگان) از اطلاعات، و نظام‌ها و خدمات اطلاعاتی می‌پردازد. مطالعات مختلف بر روی استفاده‌کنندگان ممکن است بر اساس اهداف گوناگونی که دارند، انواع مختلفی داشته باشند، اما هدف نهایی همه‌ی آنها بررسی تناسب دقیق اطلاعات برای استفاده‌کننده‌ی آن است» (اکسون[۱۱]، ۱۹۹۳).
کریشان کومار در کتاب روش‌های پژوهش در کتابداری و اطلاع‌رسانی به نقل از بادن[۱۲] می‌نویسد: بررسی استفاده‌کنندگان به «هر نوع تحقیق نظام‌مند درباره ویژگی‌ها و رفتار استفاده‌کنندگان (و در صورت امکان ویژگی‌ها و رفتار کسانی که از کتابخانه استفاده نمی‌کنند) و خدمات و نظام کتابخانه‌ای اطلاق می‌شود». هدف نهایی این خدمات و نظام‌ها، برآوردن نیازهای اطلاعاتی استفاده‌کنندگان است و این تعبیر در مورد همه خدمات و نظام‌های خدماتی صادق است (کومار، ۱۳۷۴: ۵۸).
ویسمان علت وجودی هر نظام اطلاعاتی را، استفاده‌ای می‌داند که از آن می‌شود. استفاده‌کننده، مهمترین عنصر در جریان اطلاعات است. نظام‌های اطلاعاتی برای ادامه‌ی حیات خود و برای کنترل خط‌مشی و فعالیت‌های خویش غالباً به تحقیق درباره‌ی نیازمندی‌های کنونی و آتی استفاده‌کنندگان واقعی و بالقوه خویش و موثرترین وسایل برای رفع این نیازمندی‌ها می‌پردازند. تحقیق درباره‌ی چگونگی پردازش و استفاده از اطلاعات به وسیله‌ی دانشمندان، عموماً به نام بررسی‌های استفاده یا استفاده‌کننده شناخته شده است (ویسمان، ۱۳۸۰: ۱۶۰).
از آنجایی که هدف نهایی تمام نظام‌های اطلاعاتی انتقال اطلاعات به استفاده‌کنندگان است، مطالعه‌ی استفاده‌کنندگان باید پایه و اساس کتابداری باشد. به عبارت دیگر، مطالعه‌ی استفاده‌کنندگان، و یا تحلیل نیازهای آنها، لازمه‌ی مدیریت خوب است (اکسون، ۱۹۹۳).
کوور[۱۳] بر این عقیده است که «تعیین نیازهای استفاده‌کنندگان برای مدیریت یک مرکز اطلاع‌رسانی کاملاً ضروری است». فرن[۱۴] و ملتون[۱۵] نیز هم راستا با همین اندیشه اظهار داشته‌اند که «بررسی رفتار استفاده‌کنندگان برای پیش‌بینی تقاضای محصولات و خدمات گوناگون ضرورت دارد تا منابع کتابخانه بتوانند به گونه‌ای کارآمد اختصاص یابند» (ویلسون-دیویس[۱۶]، ۱۹۷۷).
تأکید بررسی استفاده‌کنندگان بر نیازهای اطلاعاتی استفاده‌کنندگان و استفاده از اطلاعات است که گستره وسیعی از منابع و رسانه‌های اطلاع‌رسانی را می‌پوشاند و برخلاف پیمایش‌های کتابخانه‌ای، صرفاً به کتابخانه‌ها محدود نمی‌شود. در واقع این بررسی، مطالعه‌ای نظام‌مند در مورد نیازهای اطلاعاتی استفاده‌کنندگان است و هدف آن این است که امکان انتقال آگاهانه اطلاعات بین استفاده‌کنندگان و نظام‌های اطلاع‌رسانی را فراهم می‌سازد (کومار، ۱۳۷۴: ۵۹).
رانگاناتان به استفاده‌کننده به عنوان هسته‌ی مرکزی کلیه فعالیت‌های کتابخانه‌ای می‌نگریست و پیوسته بر این اصل تاکید می‌ورزید که همه تلاش‌ها باید در راستای تامین نیاز استفاده‌کنندگان صورت پذیرد. برگس[۱۷] که از جمله متخصصین کتابداری آمریکاست بر این سه وظیفه عمده‌ی هر کتابخانه تاکید می‌ورزد:
میزان استفاده از کتابخانه را به حداکثر رساندن
رضایت استفاده‌کنندگان را تامین کردن
به علل عدم استفاده از کتابخانه پی بردن (کارناساها، ۱۳۷۳: ۱۰۵-۱۰۶).
آگاهی ما درباره‌ی استفاده‌کنندگان از کتابخانه‌ها و این که چگونه می‌اندیشند، نیازهای اطلاعاتی‌شان چیست، و چگونه از کتابخانه‌ها بهره می‌گیرند امکان برنامه‌ریزی مفید در زمینه‌ی خدمات کتابخانه‌ای را برای کتابداران فراهم می‌سازد و گذشته از این موجب می‌شود کتابداران مسائل مربوط به گسترش دادن یا محدود ساختن خدمات کتابخانه‌ای را بشناسند و بتوانند درصورت چنین تصمیم‌گیری‌هایی، کارشان را توضیح بدهند و توجیه کنند (کومار، ۱۳۷۴: ۵۹).
مارتین[۱۸] معتقد است که داده‌های حاصل از بررسی استفاده‌کنندگان، فرایند برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری را در پنج گروه تقویت می‌کند:
کاربردهای روزمره
عملیات مربوط به تحلیل نظام‌ها
درخواست، بودجه، منابع، و کارکنان
بهبود فرایند برنامه‌ریزی
سیاست‌گذاری و تعیین خط‌مشی‌های کتابخانه برای آینده (درباغ عنبران، ۱۳۸۰).
دامنه بررسی استفاده‌کنندگان حوزه‌های زیر را می‌پوشاند:
نیازهای اطلاعاتی
رفتار اطلاع‌یابی استفاده‌کنندگان
عادت‌های مطالعه استفاده‌کنندگان
ارزشیابی خدمات و نظام‌ها شامل اولویت‌های استفاده‌کنندگان در مورد انواع خاص خدمات (مثل امانت، مرجع، تهیه مدارک، خدمات کتابشناسی و آگاهی‌رسانی جاری)
رده‌های دانش در شاخه‌های گوناگون
کانال‌ها یا رسانه‌های ارتباطی یا منابع اطلاعاتی
الگوی استفاده از اطلاعات و الگوی گردش اطلاعات (کومار، ۱۳۷۴: ۶۰).
اهمیت بررسی استفاده‌کنندگان از آنجا ناشی می‌شود که استفاده‌کننده عامل تعیین‌کننده‌ی چگونگی عملکرد بخش‌های مختلف کتابخانه است و بر همه‌ی اجزای کتابخانه اثرگذار است. جامعه‌ی استفاده‌کننده از کتابخانه بر مجموعه‌سازی و انتخاب مواد تاثیر می‌گذارد. همچنین جامعه‌ی استفاده‌کننده بر سازماندهی مواد، روش و عمق آن تاثیر می‌گذارد. علاوه بر آن شیوه‌ی ارائه خدمات و عمق آن نیز بر اساس جامعه‌ی استفاده‌کننده تعیین می‌شود. خدمات مراکز اطلاع‌رسانی و کتابخانه‌ها ارتباط نزدیک و تنگاتنگی با جامعه‌ی استفاده‌کننده از آنها دارند و می توان گفت که اهمیت وجود این گونه مراکز به خدمات آنها و میزان مراجعان وابسته است. در واقع چکیده و عصاره تمامی خدمات کتابخانه‌ها، عرضه‌ی اطلاعات به جامعه‌ی استفاده‌کننده است. بنابراین استفاده‌کننده عنصر بسیار تعیین کننده‌ای در تعیین کمیت و کیفیت فعالیت‌های بخش‌های مختلف کتابخانه می‌باشد و باید برای ارائه‌ی خدمات هر چه بهتر به آن توجه ویژه شود (محمدی، ۱۳۸۴: ۳-۴).
کتابخانه‌ها در صورتی قادر خواهند بود خدمات بهتری ارائه کنند که نیازهای اطلاعاتی مراجعه‌کنندگان خود را بشناسند. لذا باید نیازهای اطلاعاتی استفاده‌کنندگان را همواره مورد بررسی قرار دهند. پویایی هر کتابخانه بستگی به میزان استفاده از منابع اطلاعاتی موجود در آن دارد. میزان استفاده از منابع اطلاعاتی هر کتابخانه نمایانگر میزان ارزشمندی و مفید بودن مجموعه منابع آن کتابخانه می‌باشد. لذا برای تعیین میزان سودمندی هر مجموعه لازم است میزان استفاده از آن مجموعه سنجیده شود (جباری، ۱۳۷۴: ۴). آگاهی از میزان استفاده‌ی کاربران از منابع اطلاعاتی موجود در کتابخانه گامی مثبت در جهت ارتقا کیفیت خدمات و منابع موجود در آن می‌باشد (محمدی، ۱۳۸۲). آگاهی از میزان استفاده‌ی کاربران می‌تواند توانایی‌ها و ضعف‌های آن کتابخانه را برجسته سازد تا با توجه به آنها امکان بهبود خدمات کتابخانه‌ای در ارائه یک نظام اطلاعاتی توانمند میسر گردد. به همین دلیل است که توانایی نظام اطلاعاتی در تامین نیازهای اطلاعاتی استفاده‌کنندگان، وسیله‌ی اندازه‌گیری ارزش آن نظام به حساب می‌آید (ویسمان، ۱۳۸۰: ۶۶).
۲-۳-۲ تاریخچه بررسی استفاده‌کنندگان در جهان و ایران
تحقیق در این حوزه اولین بار در ایالات متحده امریکا و در دهه‌ی ۱۹۴۰ انجام گرفت. اولین تحقیقی که به طور کامل به بررسی استفاده‌کنندگان پرداخته توسط ارکوهارت[۱۹] و برنال[۲۰] در سال ۱۹۴۸ انجام شده است. آنها به بررسی پراکندگی و میزان استفاده از اطلاعات علمی و فنی پرداختند. ارکوهارت و برنال هدف خود از این بررسی را «دریافتن این‌که دانشمندان چه منابعی را مطالعه می‌کنند، چرا، و از اطلاعات چگونه استفاده می‌کنند» نامیدند (سیاتری[۲۱]، ۱۹۹۹).
بررسی‌های اولیه بر روی استفاده‌کنندگان عمدتاً به دانشمندان زیست‌شیمی، پزشکی، مهندسی، فیزیک، و غیره مربوط می‌شد. تمرکز زیاد بررسی‌های استفاده‌کنندگان بر روی این علوم می‌تواند تا حدودی به این واقعیت نسبت داده شود که انتشارات اطلاعات علمی و حرفه‌ای در این رشته‌ها در مقایسه با علوم انسانی بسیار گسترده‌تر است (سیاتری، ۱۹۹۹).
| دانلود متن کامل پایان نامه در سایت jemo.ir موجود است |