اکثر بررسی‌های مهم استفادهکنندگان در ارتباط با عادت‌های جستجوی اطلاعاتِ دانشمندان و متخصصان فناوری انجام شده است؛ نیازهای دانشمندان علوم اجتماعی در طرح اینفراس[۲۲] مورد بررسی قرار گرفت و پس از آن نیازهای اطلاعاتی دولت‌های محلی مورد توجه واقع شد. موارد کمی در زمینه‌های صنعت، کسب و کار، و تجارت انجام شده، در حالی که عموم مردم در این بررسی‌ها نادیده گرفته شدند (ویلسون-دیویس، ۱۹۷۷).
منزل[۲۳]در سال ۱۹۵۸ پژوهشی را برای اداره‌ی تحقیقات اجتماعی کاربردی دانشگاه کلمبیا، به منظور دریافتن مشکلات تبادل اطلاعات علمی انجام داد. او در این بررسی برای اولین بار به نقش روابط اشخاص در تبادل اطلاعات علمی می‌پردازد (سیاتری، ۱۹۹۹).
در دهه‌ی ۱۹۶۰ تعداد بررسی‌های استفادهکنندگان به سرعت افزایش یافت. در عین حال بررسی‌ها نسبت به قبل پیچیده‌تر شد و تلاش برای پاسخ به پرسش‌های دشوارتر افزایش یافت. همچنین در این دهه برای اولین بار انجمن روانشناسی امریکا[۲۴] تحقیق در این زمینه را از دیدگاه روانشناسی آغاز کرد. طرح اینفراس از سال ۱۹۶۷ تا ۱۹۷۱ به بررسی نیازهای اطلاعاتی، و میزان استفاده‌ی متخصصان علوم اجتماعی شاغل در دولت، از کتابخانه پرداخت. در این طرح با استفاده از سه روش پرسشنامه، مصاحبه، و مشاهده‌ی روزانه به جمع‌آوری اطلاعات پرداختند. نتایج این طرح بیانگر پایین بودن رضایت متخصصان علوم اجتماعی در استفاده از کتابخانه بود (سیاتری، ۱۹۹۹).
در دهه‌ی ۱۹۷۰ پیشرفت مهمی در تاریخ بررسی استفادهکنندگان اتفاق افتاد. این اتفاق تاسیس مرکز تحقیقات بررسی استفادهکنندگان در سال ۱۹۷۵ در دانشگاه شفیلد[۲۵] بود. بخش تحقیق و توسعه‌ی کتابخانه‌ی بریتانیا بودجه‌ی این مرکز را تامین می‌کرد (سیاتری، ۱۹۹۹). این مرکز کارهای بسیاری در زمینه‌ی بررسی استفادهکنندگان انجام داد که در بخش بعد به تفصیل توضیح داده خواهد شد.
یکی از مهمترین پیشرفت‌های تحقیق در زمینه‌ی کتابداری و اطلاع‌رسانی در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ میلادی، اهمیت فزاینده‌ی استفاده‌کننده بوده است. این روند نشان می‌دهد که امروزه تمرکز دیگر تنها بر روی خود نظام نیست، بلکه بر روی نظام و پاسخ آن به نیازهای استفاده‌کنندگانش می‌باشد؛ بنابراین [نظام] به عنوان یک چیز زنده و پویا و پاسخگو به تغییرات الگوی نیازها، به گونه‌ای طراحی شده و حساس می‌باشد که تامین بازخوردها را تضمین نماید. اهمیت فزاینده‌ی استفاده‌کننده موجب می‌شود که کتابخانهها وظایف و خدماتشان را ارزیابی مجدد کنند (ویلسون-دیویس، ۱۹۷۷).
یکی از نتایج مهم چنین تغییری در مورد تاکید بر استفادهکنندگان و نیازهای آنان، تولید مقدار زیادی تحقیقات در مورد انواع گوناگون استفاده‌کننده با کیفیت‌های متفاوت می‌باشد. این بررسی‌ها به دو گروه اصلی قابل تقسیم است:
بررسی‌های کتابخانه محورـ تحقیق بر روی این‌که چگونه کتابخانهها یا مراکز اطلاع‌رسانی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
بررسی‌های کاربر محورـ چگونه یک گروه مشخص استفاده‌کننده اطلاعات مورد نیاز خود را به دست می‌آورند (ویلسون-دیویس، ۱۹۷۷).
در دهه‌ی ۱۹۸۰ رویکرد کیفی به تحقیقات افزایش یافت و برخی تلاش می‌کردند که تحقیقاتی در زمینه‌ی بررسی استفادهکنندگان به روش کیفی انجام دهند. در همین راستا نشستی با موضوع رویکردی کیفی به مطالعه‌ی مشکلات اطلاعاتی برگزار شد (سیاتری، ۱۹۹۹). از ۱۹۸۰ به بعد شمار زیادی از این گونه بررسی‌ها در زمینه جنبه‌های گوناگون از قبیل رده‌های علوم در شاخه‌ها و رشته‌های علمی، ارزشیابی خدمات یا نظام‌های خاص، رسانه‌های ارتباطی، الگوی استفاده از اطلاعات، الگوی گردش اطلاعات و رفتار استفادهکنندگان بوده است (کومار، ۱۳۷۴: ۶۲). همچنین این دهه را می‌توان زمان ورود فناوری اطلاعات به موضوع بررسی استفادهکنندگان دانست. بسیاری از تحقیقات در زمینه‌ی استفاده از نرم‌افزارها و پایگاه‌های اطلاعاتی انجام شد (سیاتری، ۱۹۹۹).
در دهه‌ی ۱۹۹۰ روش‌های کیفی پیچیده‌تری برای بررسی استفادهکنندگان به کار گرفته شد. تحقیقات بیشماری بر روی اینترنت، به عنوان یک تامین‌کننده‌ی اطلاعات، و تاثیر آن بر روی استفادهکنندگان انجام شد (سیاتری، ۱۹۹۹).
بررسی استفادهکنندگان در ایران از اوایل دهه ۱۳۵۰ آغاز شد. حوزه‌ی بررسی استفادهکنندگان بسیار وسیع و خود دارای مفاهیم و موضوعات فرعی زیادی است. غالباً این بررسی‌ها به مطالعه‌ی موضوعاتی مثل رفتار اطلاع‌یابی استفادهکنندگان، نیازهای اطلاعاتی، الگوی استفاده از اطلاعات، استفادهکنندگان نهایی، گروه‌های اجتماعی استفادهکنندگان، گروه‌های شغلی استفادهکنندگان، ارزشیابی خدمات برای استفادهکنندگان، تحویل مدارک، رضایت استفادهکنندگان، آموزش استفادهکنندگان و … می‌پردازند (درباغ عنبران، ۱۳۸۰).
تاکنون تعداد زیادی از این نوع بررسی‌ها انجام شده، لیکن ما هنوز نتوانسته‌ایم درباره نیازهای اطلاعاتی استفادهکنندگان و استفاده از اطلاعات، به سازمان منسجمی از دانش دست یابیم. اشکال این است که نیازهای اطلاعاتی استفادهکنندگان همواره در حال دگرگونی است و اندازه‌گیری استفاده از اطلاعات مشکل است، چرا که استفاده از اطلاعات از مجموعه پیچیده فعالیت‌ها و رفتارها تشکیل می‌شود (کومار، ۱۳۷۴: ۶۵-۶۶). در ادامه به دلیل نقش با اهمیت مرکز تحقیقات بررسی استفادهکنندگان در تحولات این نوع تحقیق، به طور خاص به آن می‌پردازیم.
۲-۳-۲-۱ مرکز تحقیقات بررسی استفادهکنندگان
مرکز تحقیقات بررسی استفادهکنندگان، از گروهی از افراد تشکیل شده است که مسئولیت مرکز ملی تخصصی بررسی استفاده‌کنندگانِ بریتانیا را بر عهده دارند؛ مرکزی با چهار نقش اساسی و به هم پیوسته‌ی تحقیق، آموزش، رایزنی و مشاوره، و اطلاع‌رسانی (ویلسون-دیویس، ۱۹۷۷).
اهمیت بررسی استفادهکنندگان و ضعف تحقیقات پیشین در این زمینه، کتابخانه بریتانیا را بر آن داشت تا به فکر تاسیس یک مرکز ملی بررسی استفادهکنندگان باشد. کتابخانه بریتانیا نیاز به نظام‌مند کردن بررسی‌های استفادهکنندگان، عرضه‌ی مشاوره و آموزش، استاندارد کردن روش‌های بررسی استفادهکنندگان و جمع‌آوری داده‌ها، و تاسیس یک مرکز تخصصی دائمی را احساس کرد. علاوه بر این، کتابخانه بریتانیا از نیاز به رویکرد میان‌رشته‌ای به بررسی استفادهکنندگان آگاه بود. برای این منظور مهارت‌هایی از رشته‌های گوناگون، مانند جامعه‌شناسی، روانشناسی، بازار پژوهی[۲۶]، و آمار فراخوانده شدند (ویلسون-دیویس، ۱۹۷۷).
دانشکده‌ی تحصیلات تکمیلی کتابداری و علوم کامپیوتر دانشگاه شفیلد[۲۷] در دهه‌ی ۷۰ در تحقیقات بسیاری شرکت داشته است که بیشتر آنها در زمینه‌ی بررسی استفادهکنندگان بوده است. دو نمونه از این بررسی‌ها عبارتند از: بررسی موانع زبانی[۲۸] و طرح همکاری کتابخانه‌های محلی[۲۹]. همچنین تعداد زیادی از اعضای دانشکده به مشکلات بررسی استفادهکنندگان علاقمند بودند. به همین دلیل وظیفه‌ی تاسیس این مرکز بر عهده‌ی دانشگاه شفیلد گذاشته شد. این مرکز در سال ۱۹۷۵ و با حمایت کتابخانه بریتانیا تاسیس شد (ویلسون-دیویس، ۱۹۷۷).
در زیر به توضیح مختصری در ارتباط با چهار نقش اساسی این مرکز می‌پردازیم:
تحقیق و روش تحقیق: مرکز تحقیقات بررسی استفادهکنندگان طرح‌های تحقیقاتی گوناگونی در زمینه‌ی بررسی استفادهکنندگان انجام داده است. یکی از این طرح‌های تحقیقاتی مربوط است به نیازهای اطلاعاتی و میزان استفاده‌ی عموم مردم از کتابخانهها. در این تحقیق آنها می‌خواستند بدانند که چه کسانی، چه زمانی، و چرا از کتابخانه‌های عمومی استفاده می‌کنند؛ عادت‌های مطالعه‌ی آنها چیست؛ چه کسانی از کتابخانه‌های عمومی استفاده نمی‌کنند و چرا (ویلسون-دیویس، ۱۹۷۷).
یکی دیگر از طرح‌های تحقیقاتی این مرکز عبارت است از بررسی نیازهای اطلاعاتی پژوهشگران علوم انسانی. البته پیش از آن نیز به بررسی عادت‌های جستجوی اطلاعات و نیازهای اطلاعاتی دانشمندان، متخصصان فناوری و دانشمندان علوم اجتماعی پرداخته بودند (ویلسون-دیویس، ۱۹۷۷).
یکی از کارکردهای این مرکز توجه ویژه به روش‌های تحقیق و مشکلات روش‌شناختی بررسی استفادهکنندگان بوده است. نکته‌ی مهمی که محققین در برخی از تحقیقات به آن توجه نمی‌کنند استفاده از روش تحقیق نامناسب است. تنها سه روش برای جمع‌آوری داده‌ها در علوم اجتماعی وجود دارد: وقایع نگاری، مشاهده، پرسشنامه. علاوه بر عدم کاربرد روش تحقیق مناسب، برخی محققین روش تحقیق مناسب را به درستی به کار نمی‌گیرند، در نتیجه تحقیقات ضعیفی انجام می‌شود (ویلسون-دیویس، ۱۹۷۷).
بسیاری از تحقیقاتی که در گذشته انجام شده است به دلیل روش تحقیق نامناسب و به کار بردن تعاریف متفاوت، با یکدیگر قابل مقایسه نیستند. آنچه برای حل این مشکل لازم است یک دستنامه برای کمک به کتابدار و محقق است تا بتوانند استفادهکنندگان را به درستی مورد بررسی قرار دهند. این دستنامه باید حاوی روش‌های مختلف تحقیق به همراه دستورالعمل و زمان استفاده از هر کدام، چگونگی انتخاب نمونه، چگونگی تحلیل داده‌ها و نمایش نتایج، و غیره باشد. مرکز تحقیقات بررسی استفادهکنندگان دستنامه‌ای را با مشخصات فوق تهیه کرده و در اختیار کتابداران و محققان قرار داده است تا راهنمای آنها باشد (ویلسون-دیویس، ۱۹۷۷).
آموزش: بخشی از کارکرد آموزشی مرکز اختصاص دارد به برگزاری دروه‌های روش‌شناسی و تولید دستورالعمل و انتشار مقاله در زمینه‌ی روش‌شناسی. دوره‌ها، سمینارها، و کارگاه‌های این مرکز که دو گونه‌ی اصلی دارند: روش‌شناختی، که افراد را برای بررسی استفادهکنندگان آموزش می‌دهند، و [گونه‌ی دوم] انتشار نتایج این بررسی‌ها (ویلسون-دیویس، ۱۹۷۷).
رایزنی و مشاوره: به عنوان یک مرکز ملی، اعضای این مرکز نقش مهمی در مشاوره، هم در زمینه‌ی تجربیات پیشین، و هم در زمینه‌ی برنامه‌های تحقیقاتی جاری مرکز دارند.
اطلاع‌رسانی: کارکرد مهم و نهایی این مرکز اطلاع‌رسانی است. یکی از فعالیت‌های مهم این مرکز تولید یک بانک داده و کتابخانه‌ی تخصصی در زمینه‌ی بررسی استفادهکنندگان است و در این راه تاکید بیشتر بر گزارش‌های تحقیقاتی است (ویلسون-دیویس، ۱۹۷۷).
اهداف این مرکز همواره عبارتند از افزایش و بهبود آگاهی نسبت به استفاده‌کننده، و در نتیجه افزایش کارایی ارائه‌ی خدمات به آنها، و بهره‌برداری از منابع اطلاعاتی به صورت ملی و بین‌المللی (ویلسون-دیویس، ۱۹۷۷).
در سال ۱۹۸۵ بخش عمده‌ای از حمایت مالی بخش تحقیق و توسعه‌ی کتابخانه بریتانیا قطع شد و از سال ۱۹۸۸ بودجه‌ی این مرکز فقط از طریق دانشگاه تامین می‌شد. در نهایت در سال ۱۹۸۹ فعالیت‌های این مرکز متوقف شد.
۲-۳-۳ روش‌های بررسی استفاده از کتابخانه
بررسی استفادهکنندگان، شبیه پژوهش‌هایی در زمینه ارتباطات است که در مورد شنوندگان و تماشاگران رسانه‌های گروهی انجام می‌گیرد، از این‌رو در این بررسی‌ها، باید فنونی را به کار گرفت که برای گردآوری داده‌ها در پژوهش‌های مربوط به رسانه‌های گروهی مورد استفاده قرار می‌گیرند. بررسی‌های استفادهکنندگان ابتدا به صورت پژوهش‌های کمی بودند و بعدها به شکل پژوهش‌های کیفی تغییر و تحول یافتند. بررسی‌های پیشین بیشتر با استفاده از پرسشنامه تهیه می‌شدند، در حالی‌که امروزه پژوهشگران از انواع فنون مثل مصاحبه‌ها و مشاهده استفاده می‌کنند (کومار، ۱۳۷۴: ۶۱). به طور کلی، بررسی و شناخت استفادهکنندگان معمولاً از طریق روش‌هایی چون پرسشنامه، مصاحبه، یادداشت‌های روزانه، ثبت تقاضاها، مشاهده و ترکیبی از دو یا چند فن از فنون مزبور صورت می‌گیرد (ویسمان، ۱۳۸۰: ۱۶۰-۱۶۱).
پرسشنامه رایج‌ترین ابزار در سنجش استفاده از کتابخانه و نگرش استفادهکنندگان کتابخانه است. پرسش‌های پرسشنامه‌ها، معمولاً به صورت باز، بسته، چند گزینه‌ای، طیف‌دار، و یا ادغامی از این چند روش طرح می‌شوند.
مصاحبه روش وقت‌گیری است، ولی داده‌های بیشتری را درباره‌ی نگرش، نظریات، و عقاید استفادهکنندگان نسبت به کتابخانه و خدمات آن فراهم می‌آورد.
یادداشت‌های روزانه یا وقایع‌نگاری، در این روش از استفادهکنندگان خواسته می‌شود تا نتایج جستجوهای خود در کتابخانه را همراه با موفقیت یا شکست‌های مربوطه هر روز یادداشت کنند. مشکل اساسی این روش این است که پاسخگوهای پرمشغله اطلاعات کامل و دقیقی در اختیار پرسشگر قرار نمی‌دهند.
ثبت تقاضاها، در این روش ابزار گردآوری اطلاعات فرم‌های درخواست اطلاعات و خدمات است که توسط استفادهکنندگان پر می‌شود. بر خلاف سایر روش‌ها، در این شیوه پژوهشگر بر اطلاعات کسب شده و یا شیوه‌ای که باید اطلاعات گردآوری شود کنترل ندارد.
مشاهده، برای کسب داده‌های با روایی بیشتر در مورد رفتار استفادهکنندگان، بایستی تعامل آنها با سیستم را مشاهده کرد. مشاهده معمولاً به دو دسته مستقیم و غیرمستقیم تقسیم می‌شود. در مشاهده مستقیم خود استفاده و در مشاهده غیرمستقیم، اثر استفاده مشاهده می‌شود (درباغ عنبران، ۱۳۸۰).
بعضی از کتابخانهها برای نظرخواهی درباره‌ی خدمات خود از پرسشنامه استفاده می‌کنند. در این حالت بازخورد استفادهکنندگان و تغییراتی که باید با توجه به اطلاعات به دست آمده در ارائه‌ی خدمات صورت گیرد، اهمیت فراوانی دارد. بررسی بازخورد استفادهکنندگان، کتابدار و اطلاع‌رسان را در شناسایی خدمات جدید یا تایید و تثبیت ادامه‌ی خدمات جاری کمک خواهد کرد (گیلوری، ۱۳۷۸: ۲۸).
۲-۳-۴ انواع بررسی استفادهکنندگان
تحقیق‌های با موضوع بررسی استفادهکنندگان به دنبال آن هستند که تعیین کنند چه کسی، چه چیزی را، چه هنگامی، و در کجای کتابخانه مورد استفاده قرار داده است. این بررسی را می‌توان به سه گروه تقسیم کرد:
بررسی‌های توصیفی: بررسی‌های توصیفی هنگامی مفیدند که محدودیت‌های داده‌های حاصل از آنها درک شوند. در مجموع، بررسی‌هایی که به توصیف استفاده از کتابخانه می‌پردازند بسیار بیشتر از بررسی‌هایی هستند که به چرایی استفاده از کتابخانهها و میزان موفقیت استفادهکنندگان آنها می‌پردازند.
بررسی مخاطبان عمومی و خصوصی: مخاطبان عمومی شامل همه‌ی افراد در سراسر کشور می‌شوند که دارای اهداف و الگوهای مطالعاتی متفاوتی می‌باشند. محدودتر از این گروه، گروه‌های مخاطبان خاص‌اند که معمولاً بر حسب شغل، پست سازمانی، یا رشته‌ی علمی مشخص می‌شوند.
بررسی‌های درون کتابخانهای و برون کتابخانهای: پژوهش درون کتابخانهای به ارتباط دو سویه استفادهکنندگان و وظایف کتابخانهای توجه دارد. پژوهش برون کتابخانهای مباحث گسترده‌تر مانند مشخصات کتابخوانان، توصیف انواع منابع ارتباطی و منابع اطلاعاتی را مورد بررسی قرار می‌دهد. در این نوع بررسی‌ها، کتابخانه تنها یک نوع از انواع منابع اطلاعاتی است (درباغ عنبران، ۱۳۸۰).
۲-۳-۵ کتابخانه‌های تخصصی و بررسی استفادهکنندگان
بررسی استفاده‌کنندگانِ کتابخانه‌های تخصصی بنا به دلایل زیر، به صورت ویژه‌ای حاوی اطلاعات مفید و ارزشمند است:
| دانلود متن کامل پایان نامه در سایت jemo.ir موجود است |